Stolarz Etymologia słowa w dziejach cz.1

1. Historyczne tło rozwoju słownictwa rzemiosł w drewnie

 

Drewno było jednym z trzech głównych materiałów (obok kamienia i gliny) używanych przez człowieka od czasów prehistorycznych, co potwierdzają odkrycia archeologiczne2 . Przez tysiąclecia stanowiło podstawowy surowiec budowlany3 , wytwarzano z niego broń i liczne przedmioty użytkowe, takie jak naczynia, meble czy narzędzia rolnicze. Stało się również tworzywem chętnie wykorzystywanym przez artystów4 . Trwałość drewna jako surowca organicznego jest wprawdzie ograniczona i narażona na liczne zagrożenia – ze strony żywiołów (ogień i woda) i świata ożywionego (owady, grzyby, bakterie), jednak, mimo popularności materiałów zastępczych, jak np. plastik czy suporeks, nie zmniejsza się obecnie jego znaczenie i zużycie5 .

Wpływ na to ma wiele czynników, takich jak odnawialność surowca, jego właściwości fizyczne i chemiczne, łatwość obróbki, a także względy wprawdzie mniej racjonalne, ale równie istotne, jak piękno, ciepło i przytulność – odczuwane przez człowieka w obcowaniu z nim. Dla wielu współczesnych użytkowników wyrobów z drewna znaczenie ma również możliwość jego recyklingu⁶ . O ile początkowo wytwarzaniem przedmiotów z drewna zajmowali się ludzie bez specjalistycznych kwalifikacji, co wiązało się z łatwością obróbki tego materiału najprostszymi narzędziami7 i dostępem do niego bez ograniczeń, o tyle z czasem zaczęła wyodrębniać się klasa rzemieślników, czego początki miały miejsce w dobie prasłowiańskiej8 , a co wiązało się z wymianą wytworzonych nadwyżek, a także specjalizacją produkcji9 . Znaczący rozwój rzemiosł nastąpił w czasach feudalnych, kiedy to zaspokajaniem potrzeb władzy świeckiej i duchowej zajęła się odrębna klasa ludności, czyli rękodzielnicy, także ci wytwarzający wyroby z surowca drewnianego – podobnie jak innych specjalności10 , którzy pochodzili ze wsi i tam pracowali11. Mieszkali oni w zasadzie w osadach służebnych, czego świadectwem są nazwy wsi z okolic Gniezna, np. Bednary, Kołodziejewo12. Rozwój gospodarczy kraju, a zwłaszcza wzrost handlu drewnem, wpłynął na migrację tej grupy zawodowej do miast13. W niewielkich ośrodkach (małych miastach i na wsiach) pozostawali rzemieślnicy reprezentujący rzemiosło najprostsze, zaspokajający potrzeby okolicznych mieszkańców, natomiast rękodzielnicy wykształceni i wyspecjalizowani pracowali w dużych ośrodkach14. Często ich wiedza była uzupełniana przez przybyszów z państw ościennych lub wzbogacana w czasie wędrówek do innych krajów, u tamtejszych mistrzów15. Jednocześnie postępował ciągły proces specjalizacji i wyodrębniania się kolejnych zawodów związanych z obróbką drewna, czego potwierdzeniem mogą być dzieje rzemiosła warszawskiego16. Grupa rzemiosł w drewnie, która w XV wieku obejmowała: bednarzy, drwali, kołodziejów, stelmachów, snycerzy, stolarzy, szkutników, tokarzy, traczów i smolarzy17, w XVIII wieku została wzbogacona o takie specjalności, jak np.: krześlarze, koszykarze, parasolnicy, laskarze18.

Sam tworzę to co mi potrzebne Rzemieślnik

Rzemieślnicy nie korzystali z półproduktów wykonywanych przez inne osoby, lecz wytwarzali przedmioty w swoich warsztatach od początku do końca19. Aby zaspokoić rosnący popyt na wyroby, zwiększano liczbę warsztatów rzemieślniczych, gdyż niedoskonałe narzędzia i ręczna praca nie pozwalały na intensywniejsze ich wykorzystanie i zwiększanie produkcji20 .

Jednym z wyznaczników przemian w rzemiośle, oprócz wzrostu liczby rękodzielników i postępującej specjalizacji zawodowej, stało się tworzenie struktur organizacyjnych i obecność korporacji zawodowych. Początki funkcjonowania cechów w Polsce związane były z organizacją miast na prawie niemieckim21. Cechy – do których przynależność z czasem stała się obowiązkowa – nie tylko zajmowały się sprawami zawodowymi, takimi jak regulacja zaopatrzenia, kontrola produkcji, jakość pracy, ceny22 czy wreszcie nauczanie rzemiosła, ale również „spieszyły swym członkom z pomocą w razie nieszczęść czy kłopotów osobistych, wspomagały wdowy i sieroty, organizowały wspólne życie towarzyskie i religijne”23. Na znaczącą rolę cechów i rękodzielników w nich skupionych zwraca uwagę J. S. Bystroń, podkreślając, że życiu gospodarczemu i społecznemu polskich miast w wiekach XVI-XVIII „nadawał wyraźne piętno ustrój cechowy”24. W tym okresie miały miejsce zmiany w systemie cechowym, takie jak specjalizacja cechów czy zamykanie się cechów na nowych członków, co skutkowało rozwojem rzemiosła pozacechowego uprawianego przez partaczy (szturarzy) oraz jurydyki szlacheckie i kościelne powstające od wieku XV25. Obróbką drewna i wyrobem produktów z tego surowca zajmowali się nadal chłopi, których trudna sytuacja materialna skłaniała do samowystarczalności własnego gospodarstwa26. Wyrabiali oni zarówno proste narzędzia rolnicze, jak i sprzęty domowe a nawet budowali chałupy.

Polscy rzemieślnicy od XVIw.

Przedstawiając dzieje kultury materialnej Polski od XVI do połowy XVII wieku, a szczególnie przetwórstwo surowców mineralnych i organicznych, Andrzej Wyrobisz zwraca uwagę, że – inaczej niż w krajach Europy Zachodniej, w której w owym czasie zaczęły rozwijać się manufaktury a nawet przedsiębiorstwa – „rynek polski był domeną drobnego rzemiosła”27. Rzemieślnicy stanowili obok kupców najważniejszą grupę społeczeństwa, czego dowodzi struktura zawodowa ludności wielu polskich miast. Przykładowo w XVII wieku w Przemyślu aż trzecia część mieszkańców utrzymywała się z prac rzemieślniczych28. O znaczącej roli rzemiosła i rzemieślników w rozwoju polskich miast świadczy przysłowie „Rzemieślnikami miasta/rzeczypospolite stoją” zanotowane w połowie XVII wieku przez G. Knapskiego, na co zwróciła uwagę E. Młynarczyk29 .

 

Nieco później, jednak również w Polsce, pod wpływem różnorodnych czynników nastąpiły zmiany w działalności rzemieślniczej. W XIX wieku skutkiem rozwoju przemysłu i gospodarki kapitalistycznej stało się zmniejszanie zróżnicowania produkcji rzemieślniczej30 , przekształcanie niewielkich zakładów rzemieślniczych w fabryki31, a nawet likwidacja wielu warsztatów. Majstrowie i czeladnicy łączyli pracę fabryczną z pracą rzemieślniczą bądź dostawali zatrudnienie w fabrykach jako robotnicy32. W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku wyroby rzemieślnicze bednarskie czy stolarskie zastępowane były przez produkty fabryczne, a rozwój budownictwa z cegły wpłynął na ograniczenie ciesielstwa. Obok degradacji ekonomicznej wielu rzemieślników, miało miejsce ożywienie aktywności innych. Swoją działalność rozwijali ci rękodzielnicy, którzy specjalizowali się w wytwarzaniu przedmiotów luksusowych czy mających zaspokoić wyszukane gusta (jak stolarze wytwarzający stylowe meble) lub ci, których wyroby zaspokajały potrzeby rolnictwa, jak kołodzieje. Ich praca częściowo została zmechanizowana poprzez wykorzystanie heblarek, frezarek, pił korbowych a nawet elektrycznych33.

Intensywny rozwój rzemiosła nastąpił, choć na krótko, w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej, na co wpływ miało zniszczenie przemysłu i zapotrzebowanie na różnorodne artykuły, jednak polityka prowadzona przez władze państwa polskiego, a zwłaszcza nieufność wobec własności prywatnej przy preferowaniu przemysłu państwowego, ograniczyła w sposób znaczący działalność rzemieślniczą34. W ostatnich latach XX wieku i w pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku można zauważyć odradzanie się rękodzielnictwa. Podobnie jak w latach trzydziestych XX wieku staje się ono „coraz bardziej uzupełnieniem produkcji przemysłowej”35. Wytwory rzemieślników, mimo powszechnej dostępności produktów przemysłowych, są cenione w sposób szczególny – ze względu na swoją niepowtarzalność, trwałość i staranność wykonania36. W muzeach etnograficznych przywraca się pamięci zbiorowej ginące rzemiosła i ich wyroby jako istotny element dziedzictwa narodowego37, niektóre zaś zakłady rzemieślnicze zostały wpisane do rejestru zabytków38 .

Przypisy:

• 1 Tak o drewnie pisał Ulryk Werdum w XVII w. Jego wspomnienia wydał Franciszek Ksawery Liske. Zob. F. K. Liske, Cudzoziemcy w Polsce, Lwów, 1876, s. 96.
• 2 Za: W. Kopaliński, Drewno, [w:] idem, Opowieści o rzeczach powszednich, Warszawa, 1998, s. 205-207. Zob. też: K. Fronczak, Magiczne drewno, Warszawa 2015, s. 51.
• 3 Por. np. A. Rutkowska-Płachcińska, Budownictwo, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, red. t. II A. Rutkowska-Płachcińska, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1978, t. II, s. 150-158.
• 4 Zob. np. E. Pudlis, Drewno: surowiec wszech czasów, Warszawa 2005, M. Suwała, Szkice o zastosowaniach drewna. Od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa 2006.
• 5 Szacuje się, że na początku XX w. drewno używane było w ok. dwóch tysiącach zastosowań, a na początku XXI w. – ponad dziesięciu tysiącach. Za: W. Milewski, Czas drewna, Warszawa 2014, s. 5.
• 6 Więcej o znaczeniu drewna zobb.: W. Kopaliński, op. cit., s. 205-207, W. Milewski, op. cit., s. 7-39, K. Fronczak, op. cit., s. 27, 51-95.
• 7 Por. T. Wróblewski, hasło Ciesielstwo, [w:] Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury
  Słowian od czasów najdawniejszych, t. 1, red. W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, Wrocław 1961, s.
  267; J. Wyrozumski, hasło Rzemiosło, [w:] Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury
  Słowian od czasów najdawniejszych, t. 4, red. G. Labuda, Z. Stieber, Wrocław 1970, s. 633.
• 8 Por. B. Kostrzewski, Rzemiosło u Polan, Łódź 1946, s. 1-2; Z. Podwińska, Drewno, [w:] Historia kultury
  materialnej Polski w zarysie, red. T. I. M. Dembińska, i Z. Podwińska, Wrocław – Warszawa – Kraków –
  Gdańsk, 1978, t. I, s. 135, 138.
• 9 Por. J. Wyrozumski, hasło Rzemiosło, [w:] Słownik starożytności słowiańskich. op. cit., t. 4, s. 632.
• 10 J. Rusek, Dzieje nazw zawodów w językach słowiańskich, Warszawa 1996, s. 9.
• 11 Za: J. Skodlarski, Zarys historii gospodarczej Polski do 1939 roku, Warszawa – Łódź 1995, s. 32-33.
• 12 Por. B. Kostrzewski, op. cit., s. 2.
• 13 Badając pochodzenie społeczne rzemieślników warszawskich, E. Koczorowska-Pielińska stwierdziła, że na
  139 rzemieślników przybyłych do miasta na początku XVI w. 83 pochodziło ze wsi. Por. E. KoczorowskaPielińska, Rzemiosło starej i nowej Warszawy do 1525 r., [w:] Z dziejów rzemiosła warszawskiego, red. B. Grochulska, W. Pruss, Warszawa 1983, s. 83.
• 14 Za: A. Rutkowska-Płachcińska, Wyniki przemian osadniczych i rozwoju produkcji, [w:] op. cit., s. 232.
• 15 J. Rusek, op. cit., s. 9.
• 16Zob.: Z dziejów rzemiosła warszawskiego, op. cit.
• 17 Za: E. Koczorowska-Pielińska, op. cit., s. 31.
• 18 Za: B. Grochulska, Rzemiosło warszawskie w XVIII w. Ogólny zarys rozwoju, [w:] Z dziejów rzemiosła
  warszawskiego, op. cit., s. 154.
• 19 Zwraca na to uwagę A. Rutkowska Płachcińska, przedstawiając wyniki przemian osadniczych i rozwoju
  produkcji od XIII do XV wieku. Zob. A. Rutkowska-Płachcińska, Wyniki przemian osadniczych…, op. cit.,s.
  245.
• 20 Zob. A. Rutkowska-Płachcińska, ibidem.
• 21 I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa
  1996, s. 131.
• 22 Por. A. Rutkowska-Płachcińska, op. cit., s. 240-241.
• 23 I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, op. cit., s. 132. O roli cechu w życiu rzemieślników zob.
  też: hasło cech [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. I, red. A. Mączak, Warszawa
  1981, s. 82-83; W. Najdus, Rodzina i domownicy rzemieślnika polskiego w latach 1772–1918 na podstawie
  materiałów małopolskich, [w:] Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku. Studia o rodzinie, red. J.
  Leskiewiczowa, Warszawa 1991, s. 13-80; M. Ferenc, Czasy nowożytne, [w:] Obyczaje w Polsce. Od
  średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa 2006, s. 188-189; D. Kałwa, Polska doby
  rozbiorów i międzywojenna, [w:] Obyczaje w Polsce…, op. cit., s. 298-301.
• 24 J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII. Warszawa 1994, t. I, s. 234.
• 25 Więcej o przemianach w systemie cechowym zob. A. Wyrobisz, Przetwórstwo surowców mineralnych i
  organicznych [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, red. T. III. A. Keckowa i D. Molenda, Wrocław
  – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1978, t. I, s. 200-201; A. Rutkowska-Płachcińska, Wyniki przemian
  osadniczych i rozwoju produkcji, [w:] Historia kultury materialnej…, op. cit., s. 245.
• 26 Z. Kamieńska, Przetwórstwo surowców mineralnych i organicznych. Lokalizacja, technika i organizacja
  produkcji, wyroby, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, red. T. IV. Z. Kamieńska, B. Baranowski,
  Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1978, t. IV, s. 99.
• 27 A. Wyrobisz, Przetwórstwo surowców mineralnych i organicznych, op. cit., t. III., s. 205. Zob. też Z.
  Kamieńska, Przetwórstwo surowców mineralnych i organicznych. Lokalizacja, technika i organizacja produkcji,
  wyroby, [w:] Historia kultury materialnej…, op. cit., t. IV, s.138.
• 28 Za: H. Wiśniewska, Kultura językowa rzemieślników przemyskich w XVII wieku, „Rocznik Przemyski”,
  XXIV/XXV, 1986, s. 115.
• 29 Za: E. Młynarczyk, Nie święci garnki lepią. Obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii, Kraków 2013,
  s. 7.
• 30 Por. K. Kowalczyk, Rzemiosło Zamościa 1580-1821, Warszawa 1971, s. 51.
• 31 Świadczą o tym np. przekształcenia niektórych zakładów rzemieślniczych w Krakowie. Por. Dawne zakłady
  rzemieślnicze i przemysłowe Krakowa, red. J. Duda, O. Dyba, S. Pochwała, Kraków 2000, s. 67.
• 32 I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, op. cit., s. 507-509.

Źródło: praca doktorancka mgr Renata Janicka-Szyszko za https://ajp.edu.pl/attachments/article/4382/rozprawa%20doktorska%20mgr%20Renata%20Janicka-Szyszko.pdf