Stolarz Etymologia słowa w dziejach cz.3

Leksyka rzemieślnicza stała się przedmiotem analiz językoznawczych, poświęconych głównie słownictwu z różnych działów rzemiosła ogółem, w tym sporadycznie słownictwu rzemiosł w drewnie. Językoznawcy egzemplifikowali również wybranymi terminami rzemieślniczymi tezy w pracach dotyczących różnych zagadnień lingwistycznych. Badaniem słownictwa technicznego i rzemieślniczego w dwudziestoleciu międzywojennym zajmował się K. Stadtmüller, który – wykorzystując zgromadzoną obszerną literaturę oraz zebrany przez siebie materiał językowy – opublikował w latach 1921-1923 11-częściowe Słownictwo rzemieślnicze obejmujące terminologię 11 działów rzemiosła, w tym z zakresu rzemiosła drzewnego111. W pracy zamieścił, nie wyjaśniając jednak ich znaczenia, terminy specjalistyczne i zaproponował dla nich odpowiedniki polskie, gdyż uważał, że w terminologii rzemieślniczej powinno być obecne słownictwo rodzime. Dał temu wyraz także np. w artykule O sposobach usunięcia gwary rzemieślniczej ze słownictwa technicznego polskiego112.

Polonizacja słowa Rzemiosło

Polonizacją polskiego słownictwa rzemieślniczego zajęły się również organy władzy państwowej. Rezultatem prac Komisji Słownikowej powołanej przez Departament Szkolnictwa Zawodowego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego był niewielki (36 stron) Słownik stolarski, wydany w roku 1924113. Na potrzebę ujednolicenia słownictwa używanego przez rzemieślników z poszczególnych regionów kraju, a zwłaszcza zastąpienia nazw obcych polskim słownictwem, odpowiedział H. Kuroń, który w Słowniku rzemieślniczym114 z 1963 r. zamieścił ustalone przez Komisję Słownictwa Technicznego obowiązujące nazwy narzędzi, przyrządów i maszyn używanych przez rzemiosło. W słowniku nie zostały zamieszczone artykuły hasłowe zawierające objaśnienie zgromadzonej leksyki, natomiast zarejestrowano, jak określa autor, „prawidłowe określenia nazw narzędzi, (…) określenia żargonowe, gwarowe i potoczne”115. Niektóre wyrażenia socjolektalne zostały wskazane jako te, które powinny być eliminowane ze słownictwa rzemieślniczego.

Analizy słów fachowych o Stolarce i cieśli

Analizując kształtowanie się słownictwa technicznego we współczesnej polszczyźnie, M. Bugajski116 badał m. in. leksykę związaną z obróbką drewna. Wybrane słownictwo rzemiosł w drewnie ilustrowało rozważania dotyczące współczesnych profesjonalizmów117 . Słownictwu i frazeologii zawodowej rzemieślników pracujących w Poznaniu w latach osiemdziesiątych XX wieku przyjrzała się M. Święcicka118 i stwierdziła jego bogactwo i wielowarstwowość oraz celowość dalszych badań. Wykorzystując teksty inwentarzy poznańskich stolarzy od początku XVII do początku XX wieku, A. Zajda badał nazwy narzędzi stolarskich119. Autor – językoznawca, ale również syn stolarza i absolwent szkoły stolarskiej – podkreślał, że analizowane nazwy zawierają „w swej genezie i historii mnogość ciekawych problemów leksykologicznych, historycznojęzykowych, a nawet socjolingwistycznych”120. Źródłosłów nazw cieśla i cieślica badał L. Selimski121 . Kształtowanie się polskiej terminologii rzemieślniczej zaprezentował A. Zajda na przykładzie kilku nazw rzemieślników: cieśli, skrzyniarza, stolarza i tesarza. Przedstawiając ich historię, dowodził ścisłego związku „z dziejami kultury materialnej, jej rozwojem i postępującą specjalizacją zawodów”122. Losami nazw zawodów w językach słowiańskich, w tym tych związanych z obróbką drewna: drwal, cieśla i stolarz zajmował się J. Rusek123. Analiza słownictwa ludowych rzemieślników, m.in. kołodziejów, z początków XXI wieku dowiodła reorganizacji systemu leksykalnego124 .

Okres Średniopolski

Przedmiotem badań stała się leksyka specjalna, związana z działalnością rzemieślników w okresie średniopolskim, utrwalona w księgach cechowych i statutach cechowych. H. Wiśniewska analizowała słownictwo rzemieślników przemyskich z XVII i XVIII wieku, w tym zapomniane nazwy kary cechowej125 oraz leksykę i frazeologię związaną z terminem prawnym porządek cechowy126. Terminologię rzemieślniczą wykorzystała badaczka do odtworzenia regionalnej odmiany polszczyzny Przemyśla127. Materiał językowy z przemyskich ksiąg cechowych posłużył do charakterystyki kultury językowej rzemieślników przemyskich w XVII wieku128. E. Młynarczyk, badając leksykę rękodzielników krakowskich z XVI-XVIII wieku, dowiodła, że wyrazy z polszczyzny ogólnej – robota i sztuka – stanowią „specyficzną warstwę leksykalną statutów cechowych poprzez swoiste, środowiskowo – zawodowe (socjolektalne) znaczenie”129. Ustaliła także, że w tekstach statutów występuje słownictwo techniczne charakterystyczne dla poszczególnych rzemiosł, m. in. rzemiosł w drewnie oraz leksyka związana z organizacją cechu130 .

Obrazowy opis świata

Przedmiotem zainteresowania językoznawców na początku XXI wieku131 stał się językowy obraz świata odzwierciedlony we frazeologii i paremiach zawierających w swym składzie leksemy z pola semantycznego ‘rzemiosło’132. E. Młynarczyk rezultaty badań opublikowała w szeregu artykułów, w których m. in. przedstawiała językowy obraz rzemiosła jako zawodu i źródła utrzymania133 oraz obraz narzędzi rękodzielniczych, w tym narzędzi wykorzystywanych przy obróbce drewna i wykonywaniu wyrobów z drewna134. Językowy obraz rzemiosła i rzemieślników, także rękodzieła w drewnie na podstawie polskich frazeologizmów i przysłów, stał się tematem odrębnej monografii tej autorki135. Pracą kompleksowo traktującą terminologię rzemiosł skórzanych jest monografia J. ŻurawskiejChaszczewskiej. Autorka w odrębnym tomie – leksykonie zebrała słownictwo im przyporządkowane od czasów polszczyzny najdawniejszej po współczesną136. Do dziś jednak nie opracowano podobnie terminologii równie popularnych w naszej kulturze rzemiosł w drewnie, tym samym praca niniejsza stanowi próbę monograficznego uzupełnienia i uporządkowania wiedzy w tym zakresie.

 

Przypisy:

• 111 K. Stadtmüller, Słownictwo rzemieślnicze, cz. 1, Dział drzewny: ciesielstwo, stolarstwo, bednarstwo,kołodziejstwo, tokarstwo drzewne i snycerstwo, Kraków 1925. Więcej o działalności i dorobku K. Stadtmüllera zob. S. T. Sroka, hasło Karol Ludwik Tytus Stadtmüller, [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny,http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/karol-ludwik-tytus-stadtmller [dostęp: 30.12.2015].
• 112 K. Stadtmüller, O sposobach usunięcia gwary rzemieślniczej ze słownictwa technicznego polskiego,„Przegląd Techniczny”, XL, Lwów 25 V 1922, nr 9/10, s. 87-94. Za: A. Zajda, op. cit., s. 154.
• 113 F. Tokarski, Słownik stolarski, Warszawa 1924. Za: A. Zajda, op. cit., s. 162, 170.
• 114 H. Kuroń, Słownik rzemieślniczy, Warszawa 1963.
• 115 Ibidem, s. 9.
• 116 M. Bugajski, Kształtowanie się słownictwa technicznego we współczesnej polszczyźnie, [w:] Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1978, s. 31-36.
• 117 Por. np. M. Schabowska, K. Piwnik, M. Grynkiewicz, Polskie współczesne profesjonalizmy słownikowe, [w:] Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1978, s. 169-174. Więcej na ten temat w rozdziale poświęconym rozstrzygnięciom terminologicznym.
• 118 M. Żak-Święcicka, op. cit., s. 294-298; M. Święcicka, Z badań nad współczesną frazeologią rzemieślniczą,„Studia Polonistyczne”, XIV-XVI, 1986/87, s. 293-301; M. Święcicka, Kilka uwag o konstrukcjach słowotwórczych…, op. cit., s. 105-116.
• 119 A. Zajda, op. cit., s. 153-171..
• 120 Ibidem, s. 170.
• 121 L. Selimski, Polskie cieśla i cieślica, „Język polski”, 1992 (LXXII), z. 1, s. 30-32.
• 122 A. Zajda, O kilku staropolskich nazwach rzemieślników i ich historii w języku polskim, [w:] Symbolae grammaticae in honorem Boguslai Dunaj, red. R. Przybylska, J. Kąś, K. Sikora, Kraków 2010, s. 179.
• 123 J. Rusek, op. cit., s. 69-83.
• 124 T. Kurdyła, Ludowe terminologie rzemieślnicze (na przykładzie słownictwa kowali i kołodziejów jaśliskich),„Język Polski”, LXXXIII, z. 1, 2003, s. 50-54.
• 125 H. Wiśniewska, Trybować, trybowny i trybówka – zapomniane nazwy kary cechowej w Przemyślu (XVII w),[w:] Język polski. Współczesność. Historia IV, red. W. Książek-Bryłowa, H. Duda, Lublin 2003, s. 355-366. Autorka zajmowała się także słownictwem specjalistycznym wybranych rzemiosł. Por. H. Wiśniewska, Leksyka specjalistyczna w księgach przemyskich rymarzy (XVII i XVIII w.), „Rocznik Przemyski”, t. XXXIX, 2003, z. 1,s. 155-164.
• 126 H. Wiśniewska, Porządek cechowy …, op. cit., s. 109-118.
• 127 H. Wiśniewska, Cechy regionalne rzemieślników przemyskich (XVII-XVIII w.), „Rocznik Przemyski”,XXII/XXIII, 1983, s. 167-178.
• 128 H. Wiśniewska, Kultura językowa rzemieślników …, op. cit., s. 115-128.
  129 E. Młynarczyk, Z dawnego słownictwa rzemieślniczego [w:] Językoznawstwo historyczne i typologiczne.
  W 100-lecie urodzin Profesora Tadeusza Milewskiego, red. L. Bednarczuk, W. Smoczyński, M. Wojtyła-Świerzowska, Kraków 2008, s. 634. Analizowane wyrazy odnosiły się efektów pracy rzemieślniczej, a w statutach cechowych pełniły szczególną rolę, polegającą na uszczegółowieniu siatki pojęciowej danego fragmentu rzeczywistości.
• 130 E. Młynarczyk, Statuty cechowe jako źródło słownictwa rzemieślniczego, [w:] Badania historycznojęzykowe. Stan, metodologia, perspektywy, red. B. Dunaj, M. Rak, Kraków 2010, s. 279-286.
• 131 W 2012 r. E. Młynarczyk zwracała uwagę, iż „polskie frazeologizmy odnoszące się do pracy rzemieślniczej nigdy nie były przedmiotem całościowego opracowania”. E. Młynarczyk, Wybrane historycznokulturowe aspekty frazeologii rzemieślniczej, [w:] „Studia Językoznawcze”, t. XI, Szczecin 2012, s. 138.
• 132 Por. np. W. Wysoczański, Nazwy zawodów i zajęć w porównaniach (na materiale frazeologii i paremiologii),[w:] Wyraz i zdanie w językach słowiańskich 5. Opis, konfrontacja, przekład, red. M. Sarnowski, W. Wysoczański, Wrocław 2005, s. 443-452; E. Młynarczyk, Frazeologizmy i przysłowia rzemieślnicze z komponentem animalistycznym [dokument elektroniczny], [w:] ŽIVOTINJE U FRAZEOLOŠKOM RUHU, red. Ivana Vidović Bolt, Zagrzeb: FF press, 2014, ss. 9. Adres URL: http://www.animalistickifrazemi.eu/images/frazemi/zbornik_radova/Mlynarczyk%20za%20WEB.pdf [dostęp: 30.12.2015]; E. Młynarczyk, Wybrane historycznokulturowe aspekty frazeologii rzemieślniczej, op. cit., s. 137-150.
• 133 E. Młynarczyk, Językowy obraz rzemiosła jako zawodu i źródła utrzymania ( w świetle polskich przysłów i frazeologizmów), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, „Studia Linguistica” VIII, red. K. Kowalik, M. Mączyński, M. Olma, 2013, s. 220-226.
• 134 E. Młynarczyk, Obraz narzędzi rękodzielniczych w polskich frazeologizmach i przysłowiach, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis”, „Studia Linguistica” IX, red. R. Dźwigoł, E. Horyń, I. Steczko,Kraków 2014, s. 30-39.
• 135 E. Młynarczyk, Nie święci garnki lepią, op. cit.
• 136 J. Żurawska-Chaszczewska, Słownictwo rzemiosł skórzanych w polszczyźnie historycznej, Gorzów Wielkopolski 2014, J. Żurawska-Chaszczewska, Słownik rzemiosł skórzanych, Gorzów Wielkopolski 2012.

Źródło: praca doktorancka mgr Renata Janicka-Szyszko za https://ajp.edu.pl/attachments/article/4382/rozprawa%20doktorska%20mgr%20Renata%20Janicka-Szyszko.pdf