Stolarz Etymologia słowa w dziejach cz.2

2. Leksyka rzemiosł w drewnie (przegląd badań).

Praca rzemieślników, związane z nią przepisy prawa i edukacja, obyczajowość tej grupy zawodowej, odrębna kultura wpłynęły na wzbogacenie polszczyzny o specjalistyczne słownictwo rzemieślnicze (nazwy poszczególnych rzemiosł, osób je wykonujących, nazwy narzędzi, czynności, miejsc pracy), które zostało zarejestrowane w słownikach. Terminologia i słownictwo rzemieślnicze stały się tworzywem pisarzy, którzy, posługując się nimi, próbowali oddać realia życia rzemieślników, zaprezentować materiały służące do pracy rzemieślniczej, narzędzia i czynności wykonywane przez rzemieślników, a także ich kulturę. Szczególne zainteresowanie budziła ta grupa społeczna wśród pisarzy XIX-wiecznej literatury tendencyjnej, moralizatorskiej, wychowawczej, popularyzującej założone tezy. Taki charakter mają: Niedzielne wieczory starego stolarza: powieści dla rzemieślników (1843 r.) A. Nakwaskiej oraz Książka dla rzemieślnika (1855 r.) S. Jachowicza39, który – posługując się charakterystycznym dla siebie stylem – sformułował różnorodne porady przede wszystkim dla wkraczających do zawodu. W. Syrokomla z kolei w wierszowanej gawędzie Cieśla40 (1856 r.) opisał niedocenianie pracy rękodzielnika na ziemi, którego jednak spotka zapłata w niebie. Inny obraz rzemieślników i ich pracy ukazano w kolejnych utworach, co wiązało się z odmiennymi metodami pisarskimi (jak realizm) oraz ideologią pozytywizmu, którego przedstawiciel, J. Korzeniowski, w powieści Krewni (1856 r.) przedstawił paralelne losy synów ubogiego szlachcica. Jeden z nich zostaje – po przezwyciężeniu oporu krewnych i początkowej nieufności środowiska rzemieślniczego – stolarzem, chlubą cechu i cenionym rękodzielnikiem-artystą, drugi zaś służy w armii carskiej41. Losy ubogiego szlachcica, który pracował jako rzemieślnik, ukazał również S. Grudziński w powieści Łokciem i miarką (1879 r.)42. Rzemieślnicy – m.in. szlachetny stolarczyk – stali się głównymi bohaterami pozytywnymi w utworze Domek przy ulicy Głębokiej (1859 r.) W. Wolskiego, który utrwalił w nim realistyczny obraz ich codziennego życia43. Wykształcony rzemieślnik zaś był wzorcowym bohaterem takich powieści tendencyjnych, jak J. I. Kraszewskiego Wielki nieznajomy (1871 r.) czy M. Bałuckiego Byle wyżej (1875 r.)44. W początkach twórczości pisarskiej tematykę taką podjęła również E. Orzeszkowa, która w opowiadaniu Syn stolarza45 (1866 r.) ukazuje tytułowego syna rzemieślnika – wykształconego, dobrze wychowanego, cieszącego się (mimo swego pochodzenia) sympatią kolegów ze studiów i młodych mieszkańców rodzinnej miejscowości, doświadczającego jednak niechęci bogatej dziedziczki46 .

 

Rzemieślnicy w dramatach opisani

 

W nielicznych dramatach ukazujących życie rzemieślników przede wszystkim krytykowano dążenia do porzucania własnej klasy, a pozytywnie przedstawiano cnotliwe ubóstwo, co odnajdujemy w utworach: L. Świderskiego Biedni (1881 r.), F. DominikaDorowskiego Wigilia św. Andrzeja, (1884 r.), Hołota (1888 r.), Stare miasto (1899 r.); I. Szutkiewicza Popychadło, (1896 r.), L. Rydla Z dobrego serca (1897 r.)47 .
Refleksy zainteresowania życiem i pracą rzemieślników odnajdujemy również w polskiej literaturze XX wieku. Dla przykładu powstanie i budowa ołtarza w kościele Mariackim stała się tłem powieści historyczno-obyczajowej dla młodzieży Historia żółtej ciżemki A. Domańskiej (1913 r.)48. Z kolei w literackiej legendzie zatytułowanej Czeladnik majstra Szymona (1920 r.)49 opowiada autorka o dobrym rzemieślniku i jego żonie. Poetycki wyraz zainteresowania rzemieślnikami, dla których żywiołem było drewno, odnajdujemy w utworach z czasów dwudziestolecia międzywojennego, pióra np.: J. Przybosia Cieśle50, M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Straszący stolarz51, L. Staffa Kołodziej52 czy J. Tuwima Stół53 . W dorobku literatury najnowszej odnajdujemy powieść Ostatnie rozdanie (2013 r.)54, której autor W. Myśliwski ukazuje, na tle innych wątków, proces zanikania tradycyjnego rzemiosła w czasach PRL-u, a jednocześnie kreuje pozytywny obraz rzemieślników, m. in. stolarza, i wykonywanych przez nich wyrobów55 .
Rzemieślnicy ze swoją odrębnością organizacyjną i obyczajową, odmiennym systemem edukacyjnym i bogatymi tradycjami stanowili przedmiot badań historycznych, socjologicznych, obyczajowych i etnograficznych. O kształtowaniu się różnych dziedzin rzemiosła, w tym tych wykorzystujących drewno jako podstawowy surowiec, w okresie tworzenia się państwa polskiego i w jego pierwszych wiekach istnienia pisał tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej B. Kostrzewski56. Informacje o początkach rzemiosła i rozwoju poszczególnych jego gałęzi zawarte zostały w artykułach hasłowych w słowniku poświęconym kulturze Słowian57. Rzemiosło wiejskie w XIV-XVI w. przedstawił w swojej rozprawie doktorskiej H. Samsonowicz58. Charakter popularnonaukowy ma wydana w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku książka Z dziejów rzemiosła w Polsce59 . Znaczące fragmenty poświęcone rękodzielnikom znalazły się w pracach przedstawiających przemiany w polskim społeczeństwie, np. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII60 , Społeczeństwo polskie od X do XX wieku61 z 1996 r. czy Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych62 z r. 2006, jak również ukazujących polskie społeczeństwo lub jedną z jego klas w wybranych wiekach, np. Drobnomieszczaństwo XIX i XX wieku63 (1988 r.) czy Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku. Studia o rodzinie64 (1991 r.). Wiele informacji na temat rzemieślników, ich pracy, tradycji, struktur organizacyjnych zawiera wielotomowa Historia kultury materialnej w zarysie65. Rzemiosło na polskiej wsi natomiast ukazano w Etnografii Polski. Przemiany kultury ludowej66 .

Rzemieślnicy i rozwój miast

 

Znacząca rola rzemiosła w rozwoju miast, regionów i kraju znalazła odbicie w pracach poświęconych dziejom rzemiosła. O rzemiośle w drugiej połowie XVIII wieku na wsiach wielkopolskich pisał M. Szczepaniak67, a położenie ekonomiczne rzemiosła nie tylko na wsiach tego rejonu w XIX wieku przedstawił Cz. Łuczak68. Związek działalności organizacyjnej i zawodowej rzemiosła wielkopolskiego z rozwojem gospodarczym regionu Wielkopolski w latach 1919-1968 ukazano w pracy zbiorowej Rzemiosło wielkopolskie 1919- 196869. Udział rzemieślników wielkopolskich w walce o odzyskanie niepodległości przedstawiony został w opracowaniu Polityczna działalność rzemiosła wielkopolskiego w okresie zaborów70, zaś R. Hanke ukazał nie tylko walkę, ale i odradzanie się rzemiosła na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim71. Sytuację rzemieślników wielkopolskich po odzyskaniu niepodległości zaprezentowano w pracy Położenie ekonomiczne rzemiosła wielkopolskiego 1918-193972. Wśród prac obrazujących historię rzemiosła poszczególnych miast odnajdujemy i takie pokazujące kilkaset lat obecności rzemieślników w danym mieście, np. w Zamościu, Warszawie czy niewielkim Międzyrzeczu73, a także inne opracowujące wybrany okres, jak np. wytwórczość rzemieślników krakowskich w latach 1860-193974, a także podsumowujące kilkudziesięcioletnią obecność w miastach, które znalazły się w granicach Polski po drugiej wojnie światowej, np. w Gorzowie Wielkopolskim75. O znaczeniu rzemieślników w historii gospodarczej Polski pisał m. in. J. Skodlarski76. Zanikanie tradycyjnego rzemiosła pod koniec XX wieku ukazał Z. Skuza w pracy Ginące zawody w Polsce77 . Obyczajowość rzemieślniczą i jej odbicie w polszczyźnie historycznej badała J. Żurawska-Chaszczewska, która wykazała, że materiał leksykalny pozostaje cennym świadectwem dawnej obrzędowości78 .
Wybrane wiadomości dotyczące rzemieślników odnaleźć można w encyklopediach, czego potwierdzeniem mogą być hasła w publikacjach zarówno z pierwszych dziesięcioleci XX wieku, np. A. Brücknera79 i Z. Glogera80, jak i z początków XXI wieku, o czym świadczy powstała w 2001 r., stale rozbudowywana i modyfikowana popularna Wikipedia81 .
W historii wiedzy o rzemiośle odnaleźć można wypowiedzi na temat rozwoju rękodzielnictwa w wybranych grupach społecznych, szczególnie o cechach diaspory, jak w wypadku środowiska rękodzielników wyznania mojżeszowego. Odrębność – ze względów wyznaniowych i etnicznych – pokazana została zarówno w przywołanych powyżej publikacjach przedstawiających polskie społeczeństwo82, jak i w pracach poświęconych historii żydowskiego rzemiosła i dziejom żydowskich bractw rzemieślniczych83, a także we wspomnieniach ich działaczy84. Portret Żyda-rzemieślnika można odnaleźć w literaturze, szczególnie XIX wieku, czego potwierdzeniem mogą być nowele E. Orzeszkowej i M. Konopnickiej85 .

Pierwsze szukanie pochodzenia słowa

Zainteresowanie słownictwem rzemiosł w drewnie przejawiali autorzy poradników i podręczników dla rzemieślników oraz książek prezentujących wybrane wyroby rzemieślnicze i ich historię. Posługiwali się oni, co zrozumiałe, typową terminologią, której zakres podporządkowany był przekazywanym wiadomościom praktycznym, a zamieszczone terminy objaśniano, nakreślano ich etymologię, wskazywano wyrazy synonimiczne. Pierwszym tego typu utworem jest Przewodnik dla stolarzy, obejmujący cały zakres stolarstwa86 z 1862 r., którego autor – architekt J. Heurich – wskazywał na brak w języku polskim literatury poświęconej rzemiosłom w drewnie: „W naszym języku, prócz artykułów po dziennikach i pismach periodycznych treści technicznej (…) nic prawie w tym przedmiocie nie posiadamy”87. Stąd zapewne w poradniku, oprócz wiadomości praktycznych przydatnych w pracy rzemieślników, wiele uwagi poświęcono słownictwu specjalistycznemu. Heurich opracował również Przewodnik dla cieśli88. Słownictwo stolarskie z początków XX wieku wykorzystane zostało w podręczniku opracowanym przez F. Kuśmierskiego89, który zamieścił w nim Słownik wyrażeń obcych w stolarstwie90. Leksyka typowa dla budownictwa drewnianego wykorzystana została przez autorów takich publikacji, jak np.: B. Gustawicza Cieśla: praktyczne wiadomości dla pracowników zawodu ciesielskiego91 (z 1916 r.), F. Kopkowicza Ciesielstwo polskie92 (z 1958 r.). Z początków XX wieku pochodzi leksykon Z. Glogera Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce93 . W bogato ilustrowanym dziele o charakterze słownikowo-monograficznym, niedokończonym z powodu śmierci autora, znalazły się hasła od litery A do litery L związane głównie z budownictwem drewnianym i detalami architektonicznymi, ale także z wyrobami z drewna94. Z kolei I. Tłoczek w monografii Polskie budownictwo drewniane nie tylko opisał rozwój polskiego budownictwa drewnianego95, ale i zebrał tam Słownik wyrazów technicznych budownictwa drewnianego96 . Wyposażenie domu wiejskiego, w tym naczynia, meble i zabawki z drewna, opisał T. Czerwiński97. Autor wykorzystał nazwy właściwe dla opisywanych sprzętów, a także wyjaśnił ich znaczenie, niejednokrotnie wskazał też synonimy, również gwarowe. Podjął także próbę wyjaśnienia etymologii nazw sprzętów. Z. A. Skuza natomiast, pisząc o ginących zawodach, w tym o zawodach rzemieślniczych związanych z drewnem, w swej pracy zamieścił słowniczek terminów fachowych98 .
Odwołania do rzemiosł w drewnie znalazły się w pracach poświęconych innym specjalnościom bądź sztuce, jak w przypadku monografii w pracy I. Tłoczka Polskie snycerstwo99, której autor sporządził Słownik terminologiczny architektury i snycerstwa100, a także omówił wykorzystywane przez snycerzy narzędzia, definiując znaczenie ich nazw101. T. Żurawska z kolei w swoich monografiach poświęconych powozom i paradnym pojazdom w Polsce102 przedstawiła przede wszystkim pracę kołodziejów, stelmachów i snycerzy oraz rozwój ich rzemiosła, ale także opracowała słownik103 oraz indeks terminów specjalistycznych, w tym związanych z wyrobami z drewna104 .

Liczba prac językoznawczych dotyczących terminologii rzemieślniczej jest niewielka, na co zwracali uwagę już w latach osiemdziesiątych XX wieku J. Żurawski105 i M. ŻakŚwięcicka106. Pod koniec XX wieku A. Zajda w dalszym ciągu podkreślał, że „polskie słownictwo rzemieślnicze nie zostało dotąd opracowane”107, w przeciwieństwie do innych terminologii specjalistycznych, np. medycznej, górniczej, administracji, prawa i sądownictwa. S. Grabias na początku XXI wieku przegląd badań nad językami środowisk połączonych działalnością zawodową, spuentował, dając wyraz swojemu zdziwieniu: „zastanawiające jest, że zabrakło szczegółowych opisów ginącego już języka tradycyjnych środowisk rzemieślniczych”108. Podobną opinię kilka lat później wyraził T. Kurdyła, konstatując, że o ile terminologie takich dziedzin, jak np. górnictwo czy motoryzacja, zostały opracowane w formie monografii, o tyle „pod wieloma względami ciekawsze słownictwo zawodowe i jego odmiana – słownictwo rzemieślnicze, nie doczekały się opublikowania ani jednej takiej monografii”109. Opinia H. Wiśniewskiej – „nieliczne też są lingwistyczne prace o terminologii cechowej, a szczególnie kulturze językowej rzemieślników”110 – potwierdza wcześniejsze spostrzeżenia językoznawców.